Harry Potter và tên tù nhân ngục Azkaban (tiếng Anh: Harry Potter and the Prisoner of Azkaban) là quyển thứ ba trong loạt truyện Harry Pottercủa J. K. Rowling. Truyện được phát hành bằng tiếng Anh tại Anh, Hoa Kỳ và nhiều nước khác vào ngày 8 tháng 9 năm 1999.... Đến nay trên 18 triệu bản tiếng Anh đã được bán. Bản dịch tiếng Việt được nhà văn Lý Lan dịch và xuất bản bởi Nhà xuất bản Trẻ trong 9 cuốn, và được in thành sách vào tháng 12 năm 2002.
Mùa hè năm thứ hai ở gia đình dì dượng Dursley của Harry thực sự trở thành địa ngục khi có sự xuất hiện của cô Marge. Bằng những lời lẽ thô bỉ, dì đã xúc phạm, làm tổn thương Harry và trong một phút nóng giận, Harry đã thổi phồng bà cô lên.
Lo sợ bị trừng phạt, Harry chạy trốn ra khỏi căn nhà khủng khiếp ấy; trong đầu có ý tưởng sẽ đi rút hết tiền trong ngân hàng và sống với cuộc đời như bao tên tội phạm khác.
Tuy nhiên, một khúc ngoặt mới đã rẽ cho Harry khi chuyến Xe đò Hiệp sĩ suýt cán ngang người cậu, cùng con chó đen thui bí ẩn trong bụi rậm.
Trên xe, Harry tình cờ biết được "tên tội phạm nguy hiểm bị nghi oan" là Sirius Black. Sau đó không lâu cậu vào năm học mới, gặp lại hai bạn Ron Weasley và Hermione Granger. Việc Harry không bị đuổi học do sử dụng phép thuật ngoài trường học là nhờ ông Bộ trưởng Bộ Pháp thuật giúp đỡ. Harry đã đến Hẻm Xéo và được tá túc trong những ngày trước khi nhập học. Tại đây cậu nhìn thấy cây chổi Tia Chớp, cây chổi mới nhất và được dùng cho cup Quidditch Thế giới. Gia đình Ron đến và đưa cậu đến nhà ga tốc hành. Trên tàu, họ ngồi cùng toa với giáo sư Remus Lupin - thầy dạy môn Phòng chống nghệ thuật hắc ám. Họ gặp bọn giám ngục Azkaban lần đầu tiên. Với tinh thần còn yếu đuối của cậu, Harry ngất xỉu, được thầy Lupin cho kẹo sôcôla.
Trở lại trường học, Harry Potter được bảo vệ hết sức do nghi ngờ Sirius Black sẽ tìm cách giết cậu. Cả Ron, Harry và Hermione đều có những môn tự chọn cho mình. Riêng Hermione chọn tất cả các môn học và cô đều dự tất cả các lớp học mặc dù trùng giờ. Ngoai trừ môn tiên tri là cô bé không học do không có tầm nhìn - môn học do giáo sư Sybill Trelawney đảm nhiệm. Rubeus Hagrid trở thành thầy giáo dạy môn sinh vật huyền bí. Buckbeak - con bằng mã Hagrid đưa ra - chở Harry bay trên trời nhưng lại tấn công Draco Malfoy. Hắn và cha hắn kiện lên Bộ Pháp thuật và con bằng mã bị xử chém. Một lần khi cãi cọ với bọn Malfoy, Hermione đã nhanh tay tát Draco Malfoy một cú trời giáng vì nó dám gọi bác Hagrid là:"Lão già thảm thương."
Giáo viên mới của môn Nghệ thuật Phòng Chống Hắc Ám là giáo sư Remus Lupin. Ông đã giới thiệu cho cả lớp bùa Riddikulus (Tạm dịch: Kì cà kì cục) áp dụng lên Ông Kẹ. Tuy nhiên đến phần thực hành của Harry Potter, cậu đã liên tưởng đến Giám ngục, nỗi sợ của cậu chính là sự sợ hãi.
Trong phòng học của mình Harry được thầy Lupin dạy thần chú gọi thần Hộ mệnh. Khi cả ba đứa đang nói chuyện gần cây Liễu roi thì Ron bị kéo tụt vào trong hang động, hai người còn lại theo vết Ron vào sâu bên trong. Và cả bọn phát hiện căn nhà nhỏ trong đó chúng gặp ba người: Thầy Remus Lupin, "Đuôi Trùn" và Sirius Black. Qua lời kể của ba người Harry dần biết được mọi chuyện. James Potter và ba người là bạn thân và cùng đối đầu với Severus Snape. Khi bị Voldermort đuổi giết, James đã nhờ "Đuôi Trùn" là người giữ bí mật cho gia đình nhưng hắn đã phản bội.Hắn đã nói ra bí mật của gia đình Potter cho Voldermort biết.Kết cục,James và Lily Potter bị Voldermort giết chết.Cả nhà chỉ còn Harry Potter sống sót với vết sẹo hình tia chớp trên trán còn Voldermort biến mất. Sirius Black tìm ra hắn trả thù cho bạn nhưng "Đuôi Trùn" đã khéo léo tạo hiện trường giả, làm nổ tung 1 con đường và giết 12 muggle đứng xung quanh khiến Black bị bắt vào ngục Azkaban còn y trở thành con chuột già của nhà Weasley.
Black trốn ngục và tìm "Đuôi Trùn" qua mẫu báo đăng tin nhà Weasley trúng độc đắc, trong tấm hình có gia đình họ và con chuột cụt một ngón chân trên vai Ron trong chuyến đi Ai Cập.
Họ đang nói chuyện thì bị Snape lần theo và bắt gặp. Snape định bắt chú Sirius nhưng bị Harry, Ron và Hermione chống trả quyết liệt. Trên đường đi họ bị bọn giám ngục Azkaban tấn công. Harry đọc thần chú Expecto Patronum gọi thần Hộ mệnh của mình nhưng không địch lại, cậu dần khuỵu ngã, vào lúc đó thấp thoáng một người đọc thần chú và con nai hai sừng phóng ra đuổi bọn giám ngục. Thấy Lupin lúc đó biến thành ngưới sói, "Đuôi Trùn" thừa cơ bỏ chạy.
Harry tỉnh dậy trong bệnh thất, chú Sirius bị bắt trở lại và sắp bị bọn Giám ngục Azkaban "hôn". Hốt hoảng Harry và Hermione tìm cách giải thoát cho chú Sirius nhờ sự giúp đỡ của thầy Dumbledore bằng sợi dây quay ngược thời gian đến lúc con Buckbeak bị xử chém. Chú Sirius đành phải ra đi với con Buckbeak vào giữa đêm. Sau đó, vẫn ở khoảng thời gian quay ngược, Harry và Hermione tìm đến chỗ mà trước đó họ bị giám ngục Azkaban tấn công để tìm hiểu xem người cứu họ có phải ba Harry. Tuy nhiên, không có ai xuất hiện và chính Harry đã tung lời nguyền Expecto Patronum để cứu Harry quá khứ đang gặp nguy.
Thầy Lupin phải rời khỏi trường do bị phát hiện là người sói. Thầy bị người sói cắn lúc nhỏ, vào Hogwarts được ba người bạn thân là James, Black và "Đuôi Trùn" giúp đỡ, cùng biến thành động vật vào những ngày trăng tròn.
Chú Sirius gởi cho Harry một cây chổi hiệu Tia Chớp cùng với giấy cho phép đi thăm làng Hogsmeade. Một mùa hè lại đến. Cả bọn chia tay nhau.
Đây là tập duy nhất trong 7 tập truyện Harry Potter mà Voldemort không xuất hiện.